Strona główna

Geny pręgowania

Nic w tym dziwnego – to pierwotne umaszczenie kota domowego najczęściej spotykane u zwykłych dachowców, którym hodowcy nie namieszali w genach. Trudno opisać ten kolor: bury to mieszanka szarego, brązowego, rudawego ozdobionych charakterystycznymi ciemnymi prążkami, biegnącymi wzdłuż głowy, karku i tułowia. Brzuch jest jaśniejszy, pręgi czasem przybierają kształt cętek, a ogon z czarną końcówką ma kilka poprzecznych pasków. Bury tonajbliższy dzikiemu, archaiczny typ umaszczenia, wciąż najbardziej rozpowszechniony wśród zwykłych kotów domowych. Nazywany jest dzikim, ponieważ niemal w identycznej formie występował u przodków kota domowego, czyli kotów nubijskich.

Pierwszy kot był pręgowany

Kot nubijski, zwany też afrykańskim żbikiem jest szary (w różnych odcieniach: od ciemno- do żółtoszarego) z jasnobrązowym nalotem,  ma wyraźnie prążkowany pyszczek, na ogonie i na łapach również widać pręgi, a na reszcie ciała deseń jest stosunkowo mało widoczny. Podobnie, jak inne dzikie koty, koty nubijskie wykazują dużą zmienność ubarwienia: leśne są zdecydowanie ciemniejsze od zamieszkujących półpustynie. Po co te wszystkie plamki, cętki, paski? Trzeba pamiętać, że sierść każdego kota spełnia wiele ważnych funkcji. Poza funkcją czysto dekoracyjną (na którą zwracamy uwagę my, ludzie), stanowi naturalną izolację przed zimnem i wilgocią, a w naturalnych warunkach czyni kota doskonale przystosowanym do środowiska. Kolor sierści dopasowany do otoczenia, w jakim kot żyje, umożliwia ukrycie się przed wrogami i ułatwia polowanie. Cętki i pręgi wtapiają się w tło, przez co kot staje się niemal niewidoczny. Zdarza się, że nawet kociaki kotów umaszczonych jednolicie tuż po urodzeniu posiadają wzory na futrze, które w późniejszym wieku zanikają. Takie ochronne umaszczenie pozwala młodym ukryć się przed drapieżnikami.

Pręgowany zmutowany

Omawialiśmy dotąd w artykułach poświęconych dziedziczeniu kolorów sierści u kotów geny odpowiedzialne za występowanie koloru czarnego i rudego oraz ich rozjaśnienie. O pręgach nie było mowy – każdy z genów, które przedstawiliśmy warunkował jednolitą, gładką barwę sierści. Skąd się zatem wzięły pręgi? Tymczasem to pręgowane futro jest u kotów cechą pierwotną. To pytanie należy więc postawić na odwrót: skąd się wzięło futro ubarwione gładko? Tutaj także zadziałała genetyka: jednolite umaszczenie (zwane przez hodowców gładkim lub solid) pojawiło się później jako mutacja genu odpowiedzialnego za obecność pręg. Dzięki selektywnej hodowli hodowcy utrzymali i wzmocnili tę mutację i związane z nią gładkie umaszczenie.

O tym, czy nasz kot będzie jednolicie ubarwiony (solid) czy pręgowany, a także w jaki wzór ułożą się pręgi na futrze decyduje gen A (agouti) i grupa genów odpowiedzialnych za kształt rysunku na futrze.

Gen pręgowania - gen agouti

Za obecność pręgowania na kocim futerku odpowiada gen A– gen agouti. Tę egzotyczną nazwę gen zawdzięcza żyjącemu w gęstych, wilgotnych lasach południowoamerykańskiemu gryzoniowi: aguti złocistemu (Dasyprocta leporina). Od niego pochodzi określenie pierwotnego naturalnego ubarwienia wielu gatunków zwierząt (nie tylko kota domowego, ale także chomików czy świnek morskich).

Gen A określa rozmieszczenie barwników (zarówno czarnej eumelaniny jak i rudej feomelaniny) decydujących o kolorze sierści.  Występuje w dwóch allelach: dominujący allel A(agouti)i recesywny allel a (non-agouti). Jak już pisałam, pierwotne, naturalne dla kotów jest występowanie na futrze pręgowania czyli obecność allelu A, natomiast umaszczenie gładkie - warunkowane przez allel a - jest późniejszą mutacją.

Pręgowanie to efekt nieregularnego zabarwienia pojedynczego kociego włosa.Pierwotny allel agouti działa jak włącznik światła: na przemian czasowo zmniejsza i zwiększa wytwarzanie barwnika, co powoduje naprzemienne powstawanie charakterystycznych jasnych i ciemnych prążków na każdym pojedynczym włosie. Jasne paski (powstające, gdy produkcja barwnika jest zmiejszona) mają kolor żółtawy lub pomarańczowy. Intensywność zabarwienia jasnych prążków może być modyfikowana, ale związane z tym zjawiskiem geny nie zostały jeszcze zidentyfikowane. Powstające w ten sposób pręgi są widoczne zarówno na futrze w kolorach związanych z produkcją eumelaniny (czarny, czekoladowy, cynamonowy, niebieski, liliowy, płowy) jak i feomelaniny (rudy, kremowy).

Recesywny allel non-agouti nie powoduje wytwarzania prążków na włosie, przez co jest on jednolicie wybarwiony od prawie samej skóry aż po sam koniec, a sierść takiego kota określa się jako solid.

Uparte duchy prążków i kłopotliwe rudzielce

Skoro allel A jest dominujący, to pręgowane są zarówno koty o genotypie AA (czyli takie, które i po matce i po ojcu otrzymały allel A), jak i heterozygoty Aa. Dlatego też w miocie po kotach pręgowanych (heterozygotach, które niosą allel a) możliwe jest pojawienie się kociaków solid. Jednolicie wybarwione, bez śladów pręgowania mogą być jedynie homozygoty aa, wyposażone w dwa allele a (non-agouti).

Okazuje się jednak, że pręgowanie jest bardzo upartą cechą. Niekiedy, nawet jeśli kot ma genotyp aa, warunkujący jednolite ubarwienie, to na futrze i tak pojawia się szczątkowy wzór pręgowania, nazywany ghost markings. Genetycy i hodowcy nie wiedzą, jakie geny odpowiadają za to zjawisko, w żargonie określane jako „duchy”. Próbowano je wyjaśniać błędami w zapisach rodowodowych, w których „zaniedbano” umieszczenia jakiegoś pręgowanego przodka, ale „duchy prążków” występują także u kotów z prawidłowymi, sprawdzonymi rodowodami. „Duchy” widoczne są jako niezwykle delikatne, często możliwe do zauważenia tylko pod światło ślady pręgowania i pojawiają się szczególnie często u kotów rudych i kremowych (rozjaśniony rudy). U nich wyjątkowo, mimo genotypu aa, rysunek pręgowania bywa widoczny.

W praktyce hodowlanej bywa to powodem sporych trudności z właściwym określeniem koloru kota rudego czy kremowego nawet przez doświadczonych hodowców. Ten rudy to rudy solid czy rudy pręgowany? Żeby uznać kota zapręgowanego, musi on odpowiadać ścisłym wymaganiom określonym w standardzie. Często koty takie mają jedynie śladowy wzór na tułowiu, albo z kolei mimo wyraźnego pręgowania na tułowiu, nie mają cech pręgowania na głowie. Wtedy oznacza się je jako solid.

Najłatwiej zauważyć szczątkowe pręgowanie u kociąt; z wiekiem pręgowanie to najczęściej słabnie lub całkowicie zanika, ale w praktyce niezwykle trudno jest uzyskać w pełni gładkiego kota rudego lub kremowego. Konsekwenta hodowla kotów solid, bez krzyżowania z kotami pręgowanymi, może zminimalizować prrawdopodobieństwo wystąpienia „duchów”, ale często trzeba wielu pokoleń, aby futro nie miało śladów pręgowania.

Wzory pręgowania

Ułożenie pręg na futrze kota jest tak niepowtarzalne, że może stanowić odpowiednik ludzkich odcisków palców. Prawdopodobnie nie ma na świecie dwóch kotów o tak samo rozmieszczonych pręgach. Opiekun mógłby rozpoznać swojego kota wśród tysięcy innych po samym rysunku na futerku. A jednak te unikatowe wzory da się podzielić na cztery podstawowe typy: tygrysi, klasyczny, cętkowany i ticked. Kiedy kot ma na futrze takie ciemniejsze pręgi, nazywamy jego ubarwienie tabby.

Jak rozpoznać typ pręgowania u naszego kota?

Najczęściej spotykamy się z pręgowaniem tygrysim, zwanym też  mackerel tabby. Kot pręgowany tygrysio ma na futrze (jak tygrys) gęsto rozmieszczone, pionowe, niemal równoległe i wąskie pasy. Wzory kota pręgowanego klasycznie(blotched tabby albotabby marmurkowy) przypominają kształtem szerokie spirale, pierścienie, plamy i zamknięte koła kojarzące się ze skrzydłami motyla. Przy pręgowaniu cętkowanym(spotted tabby)cętki mogą przybierać formę kropek, przerywanych pasków, rozetek, ale nie powinny układać się w zniekształcony tygrysi wzór. Sierść kota z pręgowaniem tickedznacznie różni się od pozostałych wzorów pręgowania. Brak również dobrego tłumaczenia nazwy tego rysunku, najczęściej mówi się o pręgowaniu przesianym lub nakrapianym, co dość dokładnie oddaje wrażenie towarzyszące patrzącemu na kota ticked tabby. Brakuje u niego wyraźnych, odznaczających się pasków czy cętek, przy czym tułów jest zupełnie pozbawiony rysunku (poza ciemniejszym pasem wzdłuż kręgosłupa), natomiast jaśniejszy brzuch, pyszczek i łapy mogą mieć pręgowane oznaczenia. Wzorcowe pręgowanie ticked można zobaczyć u kotów somalijskich i abisyńskich. Ten zanik rysunku na futrze wynika z bardzo regularnego rozłożenia jaśniejszych i ciemniejszych prążków wzdłuż każdego włosa.

Różne geny – różne wzory pręgowania

Wzory pręgowania uwidaczniające się na futrze kota określa grupa genów kontrolujących regularność rozmieszczenia prążków występujących na kocim włosie. Wiemy już, że o wystąpieniu lub  braku pręgowania decyduje gen A. Kot mający dwa allele a (non-agouti) będzie miał umaszczenie gładkie, pozbawione rysunku pręgowania. Do uwidocznienia rysunku konieczna jest obecność w genotypie przynajmniej jednego allelu A (agouti). Jednak, o ile allel ten jest niezbędny, aby wystąpiło jakiekolwiek pręgowanie, to nie  decyduje on o tym, jaki wzór pręgowania pojawi się na futrze. To, czy nasz kot będzie miał pręgowanie tygrysie, klasyczne, cętkowane czy przesiane, determinuje gen T – gen tabby. Wpływając na równomierność rozmieszczenia jaśniejszych i ciemniejszych prążków we włosie, powoduje on, że w niektórych miejscach na futrze tworzą się obszary ciemniejszej barwy, czyli pręgi. Gen T posiada kilka alleli (Ta – pręgowanie ticked, T – pręgowanie tygrysie, tb – pręgowanie klasyczne), a w zależności od tego, które z nich kot otrzymał od swoich rodziców, będzie mógł się pochwalić różnymi wzorami pręgowania. Między tymi allelami występuje hierarchia dominacji: Ta > T > tb.

Jak widzimy, pręgowanie tygrysie warunkowane allelem Tjest dominujące wobec pręgowania klasycznego. Koty o genotypie TT i Ttb będą zatem fenotypowo tygrysie, chociaż heterozygota Ttb, niosąc allel tb(warunkujący klasyczny wzór pręgowania), może przekazać następnym pokoleniom pręgowanie klasyczne. Klasyczne pręgowanie uwidoczni się wyłącznie u homozygot tbtb, które otrzymały allele na ten wzór od obojga rodziców.

Najsilniejszy allel Ta(odpowiedzialny za pręgowanie ticked; literka „a” pochodzi od kota abisyńskiego, który właśnie tak jest pręgowany) maskuje działanie wszystkich pozostałych alleli, powodując zanik wzoru na futrze. Jest jednak niepełnie dominujący i tylko u kota będącego homozygotą TaTa wystąpi całkowity zanik pręgowania. Heterozygota (TaT lub Tatb) nadal będzie posiadać szczątkowe pręgowanie na głowie, łapach, i ogonie.

Najwięcej niejasności jest związanych z pręgowaniem cętkowanym. Pręgowanie cętkowanejest często uważane za modyfikację pręgowania tygrysiego lub klasycznego. Jednak badacze wciąż się spierają, czy u wszystkich ras kotów za występowanie tego wzoru odpowiedzialny jest ten sam gen, zwłaszcza, że u niektórych ras (ocicat, egipski mau) jest to cecha dominująca.

Wzory w symbolach EMS

Podobnie jak rasa, kolor, tak i wzory pręgowania są oznaczone międzynarodowymi kodami w systemie EMS i wpisywane do rodowodu kota. 

Poszczególne wzory opisane są za pomocą następujących kodów:

21 – pręgowanie nieokreślone (unspecified tabby)
22 - pręgowanie klasyczne (blotched tabby)
23 - pręgowanie tygrysie (mackerel tabby)
24 - pręgowanie cętkowane (spotted tabby)
25 - pręgowanie przesiane, nakrapiane (ticked tabby)

W tym systemie występująca na zdjęciach nasza dwuipółletnia kotka rasy maine coon ma oznaczenie MCO n22, gdzie MCO oznacza rasę, n – kolor podstawowy (czarny), a 22 wzór pręgowania (klasyczne).

Zagadka na zakończenie

Każdy kot jest pręgowany. Prawda czy fałsz?

Fałsz? Przecież występują koty jednolitej barwy, solid, bez najmniejszych śladów pasków, cętek i pręg. Choćby całkowicie czarne.

A jednak to prawda. Każdy kot, niezależnie od tego jak wygląda, niesie w swoim w genotypie geny określające wzór pręgowania, jednak nie u wszystkich kotów występuje allel A (agouti) powodujący pojawienie się prążków na włosie i dlatego nie u wszystkich pręgowanie się uwidacznia. Dlatego można powiedzieć, że w sensie genetycznym każdy kot, nawet jednolicie ubarwiony, jest pręgowany. Potencjalnie.