Strona główna

Gepard znany i nieznany

Biegnący gepard

Gepardziątka

Gepardziątka

Oblizujący się gepard

Polujące gepardy

Niemal każdy widział film, na którym gepard urządza spektakularny pościg za gazelą impala czy antylopą gnu, w ciągu trzech sekund osiągając prędkość ponad 100 km/h. Bywa mylony z panterą, ale łatwo go rozpoznać po delikatniejszej sylwetce i charakterystycznych pasach ciemnej sierści biegnących od kącików oczu przez całą gepardzią twarz.

Nieruchomy pazur

Mniej znaną cechą geparda są jego tępe pazury o unikalnej w kocim świecie budowie. Jest jednym z czterech zaledwie gatunków kotów, których pazury się nie chowają (pozostałe to małe azjatyckie koty z rodzaju Prionailurus). Zaleta? Większa przyczepność do podłoża, pozwalająca na rozwijanie zawrotnych prędkości i wykonywanie błyskawicznych ostrych zwrotów w pogoni za zdobyczą.

Od tej cechy geparda pochodzi jego naukowa nazwa gatunkowa: Acinonyx jubatus. Acinonyx oznacza „nieruchomy pazur” (z greki), natomiast jubatus to po łacinie „grzywiasty”. Kocięta gepardów rodzą się z puszystą sierścią i gęstą srebrzystoszarą grzywą, która pomaga matce w przenoszeniu kociaków i zanika w miarę dorastania. Polska nazwa „gepard” (obecna także w języku francuskim: Guepard) ma z kolei źródło w średniowiecznej łacinie, w której słowo gattus-pardus oznaczało „kot–leopard”.

Najciekawsze jest jednak pochodzenie nazwy w języku angielskim: słowo Cheetah pochodzi z sanskrytu: citrakāyaḥ oznaczało barwny, kolorowy. Zaraz, zaraz... Z sanskrytu? Co gepardy mają wspólnego z Indiami?

Dawniej nie tylko Afryka

To prawda, że obecnie gepardy spotyka się głównie a Afryce. Jednak pierwotnie występowały powszechnie od wybrzeży Morza Śródziemnego, przez Półwysep Arabski, północne wybrzeża Morza Kaspijskiego i Aralskiego, Uzbekistan, Turkmenistan, Afganistan, Pakistan, aż po Indie. W Afryce zajmują obecnie około 25% swojego historycznego zasięgu, a w Azji zaledwie 6%. Ostatniego geparda widziano w Indiach w 1940 roku. Jedną z przyczyn jego zniknięcia z kontynentu azjatyckiego było masowe wyłapywanie gepardów, które po tresurze - a wyjątkowo szybko się uczą i łatwo oswajają – były nazywane lampartami myśliwskimi i służyły arystokratom jako zwierzęta do polowań (jak w Europie charty).

W dwudziestu afrykańskich krajach żyje ich dziś około 12 tysięcy (najwięcej w Namibii: ok. 2,5 tysiąca, stamtąd też pochodzi większość gepardów znajdujących się w ogrodach zoologicznych). Małe, izolowane populacje szacowane na kilkadziesiąt do stu osobników występują jeszcze na południe od Sahary, a kolejne 100 - 200 zamieszkuje Iran. Dziś nawet w rezerwacie Serengeti w Tanzanii, nazywanym rajem dzikich zwierząt, żyje zaledwie 300 gepardów. Dla porównania: na początku XX wieku na terenie Afryki mieszkało ich 100 tysięcy!

Gepard zagrożony

Gepard znajduje się na liście gatunków zagrożonych wyginięciem, a jego irańskie i północnoafrykańskie podgatunki uważane są za krytycznie zagrożone. Główne zagrożenia stanowią: wyczerpywanie naturalnych zasobów pokarmowych (zwłaszcza gazeli) i utrata siedlisk, a także... człowiek. Mimo ścisłej ochrony wciąż odbywają się polowania, w trakcie których gepardy są albo zabijane albo łapane w celu nielegalnego handlu skórami. Futro geparda w wielu rejonach byłoi jest traktowane jako oznaka bogactwa i prestiżu; szacuje się, że rocznie sprzedaje się około 5 tysięcy skór. Międzynarodowe konwencje i groźba wysokich kar (nawet wieloletniego więzienia) nie odstraszają kłusowników. Handluje się też kociętami, które stają się zwierzętami domowymi lub są tresowane do polowań. Do gepardów strzelają również rolnicy, uznający je za zagrożenie dla stad hodowlanych.

Dodajmy do tego zagrożenie ze strony innych drapieżników.   Szacunkowe wyliczenia z rezerwatu Serengeti mówią, że aż 90% małych gepardów ginie, nie osiągnąwszy dojrzałości. Gepardzice dzielnie bronią potomstwa, starając się odciągnąć drapieżnika z dala od młodych. Naturalni wrogowie geparda to hieny, lamparty i lwy. W bezpośrednim starciu z nimi dorosły gepard ma 50% szans. Ratują go tylko sprinterskie zdolności.

Od wielu lat podejmowane są liczne starania, by zapobiec wymarciu gepardów, ale ich liczebność ciągle się zmniejsza. Ogromne zasługi dla ratowania tego gatunku mają organizacje pozarządowe, jak choćby założona w Namibii Fundacja Ochrony Gepardów (Cheetah Conservation Fund, CCF) czy stowarzyszenie „Africat”. Ich akcje edukacyjne przynoszą efekty: czasami rolnicy już nie zabijają gepardów, lecz informują pracowników CCF lub „Africat” o schwytaniu kota i proszą o zabranie go i wypuszczenie daleko od „zagrożonego” gospodarstwa. Od kilku lat również Indie opracowują plan ponownego sprowadzenia geparda: planuje się import kotów z Afryki, a po adaptacji do tamtejszych warunków wypuszczenie ich na wolność.

W ogrodach zoologicznych na całym świecie prowadzi się programy hodowlane (łącznie z zapłodnieniem in vitro) w celu zwiększenia populacji gepardów. Jednak napotykają one wciąż na te same problemy. Po pierwsze, w takich warunkach gepardy rozmnażają się nader niechętnie. W efekcie ich populacja w niewoli także się kurczy, a sprowadzanie kotów z ich naturalnego środowiska jest zakazane. Po drugie, śmiertelność wśród kociaków jest bardzo wysoka. Niemal 20% młodych urodzonych w niewoli umiera w ciągu jednego miesiąca. To skutek bardzo małej różnorodności genetycznej, związanej z meandrami ewolucji tego gatunku.

Meandry ewolucji i genetyki

O ewolucji gepardów, podobnie jak w przypadku większości dużych kotów, wiemy niewiele, dlatego tak cenne są wszelkie znaleziska, pozwalające rzucić jakiekolwiek światło na historię i rozwój gatunku. Niedawno odkryto niemal kompletną czaszkę prymitywnego geparda liczącą około 2,5 – 2,2 miliona lat. Czaszka pochodząca z chińskiej prowincji Gansu jest jedną z najstarszych skamieniałości geparda, jakie kiedykolwiek badano. Naukowcy przypuszczają, że gepardy oddzieliły się ewolucyjnie jako gatunek od swoich najbliższych krewnych około 5 – 6,9 milionów lat temu. Wcześniej ewoluowały w Afryce, a następnie wyemigrowały do Azji, a także do Ameryki Północnej (odkryto tam skamieniałości kotów z rodzaju Miracinonyx o budowie bardzo podobnej do geparda). Porównując pochodzące skamieliny ze szkieletem współczesnych gepardów, można stwierdzić, że ta grupa kotowatych nie zmieniła się znacznie w toku ewolucji; prehistoryczne gepardy były jednak masywniejsze od swoich potomków. To dlatego, że ich ofiary były większe i cięższe (czyli łatwiejsze do upolowania), więc gepardy nie musiały jeszcze rozwinąć swych umiejętności sprinterskich.

Źródłem informacji o ewolucji gepardów są też badania genetyczne prowadzone na zwierzętach żyjących na wolności i przebywających w niewoli. Ich wyniki są jednoznaczne: gepardy mają niezwykle niską zmienność genetyczną. To dziedzictwo epoki lodowcowej, podczas której klimat i środowisko naturalne przeszły tak drastyczne zmiany, że aż 3/4 gatunków ssaków Ameryki Północnej i Europy, a także wiele gatunków azjatyckich i afrykańskich w ogóle nie było się w stanie do nich dostosować i wymarło. Populacje tych, które przetrwały, dramatycznie się zmniejszyły, a wraz z nimi zmniejszyła się pula genowa. Biolodzy nazywają takie zjawisko „wąskim gardłem ewolucyjnym”. To właśnie przydarzyło się gepardom. Nieliczne osobniki, które przeżyły, musiały rozmnażać się między sobą, więc nowe generacje rodziły się jako wynik chowu wsobnego.

To bardzo niebezpieczna dla gatunku sytuacja. Duży stopień wsobności nie tylko obniża możliwość przystosowania się gepardów do zmian środowiska. Brak różnorodności genetycznej skutkuje też osłabieniem żywotności plemników, występowaniem wad wrodzonych i wysoką śmiertelnością wśród kociąt, a także zwiększoną podatnością na choroby. Wszystkie współcześnie żyjące gepardy są niemal rodzeństwem. Niektórzy biolodzy obawiają się nawet, że gepardy są zbyt jednolite genetycznie, by móc rozwijać się jako gatunek i przetrwać.

Podgatunki i odmiany

Znany nam gepard jest jedynym żyjącym gatunkiem gepardów, spośród wszystkich, które żyły na Ziemi do epoki plejstocenu. Obecnie wyróżnia się pięć podgatunków, z czego trzy uznane są za zagrożone (gepardy z Afryki Wschodniej, Afryki Południowej i z Półwyspu Somalijskiego), a dwa za krytycznie zagrożone (podgatunki z Afryki Północnej i Azji).

Naukowcy długo prowadzili spory, czy za osobny podgatunek uznać także gepardy o niezwykłym pręgowaniu sierści, które kilkakrotnie udało się zauważyć w warunkach naturalnych, zwane gepardami królewskimi. Gepardy królewskie (Acinonyx Jubatus Rex) zamiast plam mają na grzbiecie ciemne wyraźne pasy, są nieco większe i intensywniej ubarwione. Po raz pierwszy taki okaz pojawił się w 1926 roku w Rodezji Południowej (obecnie Zimbabwe). Do lat 80. ubiegłego wieku zarejestrowano około 40 takich kotów. Zagadka rozwiązała się, kiedy w ośrodku dla gepardów De Wildt Cheetah i Wildlife Centre w Południowej Afryce dwie całkiem zwyczajne gepardzice niespodziewanie urodziły dwa królewskie kocięta. Po kolejnych badaniach i przyjściu na świat następnych nietypowych kociaków stało się jasne, że niezwykły wzór sierści to po prostu wynik mutacji jednego z genów. Królewskie gepardy mogą urodzić się jako potomstwo zwyczajnie cętkowanych rodziców. To gen recesywny, a więc oboje rodzice muszą go posiadać, aby ujawnił się u kociąt.  Z tego powodu królewskie gepardy są tak rzadkie.

Prawdopodobnie mutacja jest też rozwiązaniem zagadki innego nietypowego geparda. W 1877 roku do londyńskiego zoo trafił potężny kocur z krótkimi, muskularnymi nogami. Niespotykanie długą i gęstą sierść znaczyły zamiast cętek małe płowe plamy. W Beaufort West w Afryce Południowej, skąd został sprowadzony, widziano jeszcze dwa takie same osobniki. Początkowo uznano go nawet za przedstawiciela innego gatunku i nazwano gepardem wełnistym (Acinonyx jubatus guttatus), ale dziś uważa się, że najprawdopodobniej był to zwykły gepard z mutacją jednego z genów.

Byłaby to niejedyna zmiana w umaszczeniu, jaką zauważono u gepardów w ciągu ostatniego stulecia. U kotów żyjących w Zimbabwe i Botswanie zdarzają się oprócz charakterystycznych cętek także delikatne pręgi. Najprawdopodobniej taki wzór lepiej spełnia funkcję maskującą w trawiasto-leśnym środowisku. Niektóre gepardy (zwłaszcza na obszarach pustynnych) są z kolei niezwykle jasne z minimalną ilością cętek.

Ale to nie wszystko. Bywały też gepardy białe i gepardy czarne. Te pierwsze widywano w Indiach wśród osobników hodowanych do polowań. Cała sierść takich gepardów miała odcień biało-srebrzysty, a cętki przybierały kolor niebiesko-szary. Melanistyczna (czarna) odmiana to natomiast prawdziwa rzadkość. Widziano jednak takiego geparda w Kenii na początku ubiegłego wieku. Wyobraźcie sobie tylko taką czarną strzałę mknącą przez sawannę w pogoni za gazelą...

Wyobraźcie sobie

Gepard to najszybsze zwierzę lądowe na naszej planecie. Bez wysiłku biega z prędkością 75 km/h, a w pełnym biegu osiąga prędkość dochodzącą nawet do 120 km/h. Ma nieprawdopodobne przyspieszenie. Prędkość 120 km/h osiąga w 3 sekundy! Podczas pościgu częstotliwość oddechu geparda wynosi 60 do 150 oddechów na minutę. Jednak nawet jego doskonale przystosowany anatomicznie organizm (potężne serce, płuca i wątroba) nie wytrzymałby takiego wysiłku na dłuższych odległościach. Dlatego to sprinter, nie długodystansowiec: maksymalną prędkość rozwija na odcinkach nie dłuższych niż 500 – 600 metrów. 

A teraz wyobraźcie to sobie: 120 kilometrów na godzinę. Wyjdźcie przed dom. Zobaczcie, ile to jest 30 metrów. Tak, gepard przebiegnie tę odległość w sekundę.