Strona główna

Chaus – kot z egipskich malowideł

Chaus. Fot. Ela G-P

Gdyby nie nietypowy kolor i fakt, że znajdujemy się w ogrodzie zoologicznym, można by pomyśleć, że to zwykły kot domowy – podobieństwo na pierwszy rzut oka jest uderzające. Tymczasem to Felis chaus, podejrzewany obok kota nubijskiego o dorzucenie niewielkiej ilości swoich genów do puli genowej współczesnego kota domowego. Chaus, zwany inaczej kotem błotnym, bagiennym lub trzcinowym zasługuje na uwagę, gdyż przełamuje kilka stereotypowych wyobrażeń o kocich zwyczajach.

Garść historii
Chociaż koty błotne nigdy tak naprawdę nie pozwoliły się udomowić, wśród egipskich kocich mumii znaleziono (poza kotami domowymi), niewielką liczbę mumii kotów tego gatunku. Dzięki temu wiemy, że były znane i towarzyszyły domostwom już w starożytnym Egipcie. Razem z kotami nubijskimi nie tylko chroniły zboże przed gryzoniami, ale i ludzi przed jadowitymi wężami. Uczyły się szybko i chętnie, więc niektóre z nich używano jako pomocników podczas polowań na ptaki oraz wierzono, że ich obecność zapewnia domostwu przychylność i błogosławieństwo bogini Bastet. Ostatecznie Egipcjanie zdecydowali się na pełne udomowienie kota nubijskiego, ale chausy widujemy na wielu egipskich malowidłach. Doceniając ich funkcje użytkowe, zauważano także ich urodę: zdaniem części naukowców koty błotne były też modelami dla smukłych i delikatnych posążków Bastet.
W czasach nowożytnych koty chaus opisano dopiero w XVIII wieku. Odnalazł je Johann Anton Güldenstädt, który na rozkaz carycy Katarzyny II podróżował w latach 1768-1775 wzdłuż południowych granic imperium rosyjskiego. Opisano je wtedy po łacinie na 15 stronach i nadano nazwę Chaus, którą zachowały kolejne pokolenia zoologów. Ostatecznie kotu chaus nadał naukową dwuczłonową nazwę w 1777 roku Schreber – niemiecki badacz historii naturalnej i zoolog.
Obecnie nazwa Felis Chaus Chaus wciąż odnosi się do podgatunku kota błotnego występującego na Kaukazie. Pozostałe podgatunki opisano później, opierając się na drobnych różnicach w wyglądzie.

Jak się nazywa kot chaus?
Najbezpieczniejsze, bo pozwalające jednoznacznie zidentyfikować gatunek zwierzęcia jest stosowanie dwuczłonowego nazewnictwa łacińskiego: Felis chaus. Do nazw poszczególnych podgatunków dodawany jest jeszcze trzeci człon (np. Felis chaus nilotica, Felis chaus chaus, Felis chaus affinis). W Polsce przyjęły się nazwy: kot chaus, kot błotny, kot bagienny. W języku angielskim nasz chaus to Jungle Cat, Reed Cat, Swamp Cat, francuskim: Chat De Jungle, Chat Des Marais, hiszpańskim: Gato De La Jungla, Gato De Los Pantanos, niemieckim: Rohrkatze, Sumpfluchs (ryś bagienny).

Jak wygląda kot chaus?
Przedstawiciele 9 znanych podgatunków (ras geograficznych), różnią się nieco ubarwieniem, długością sierści oraz wielkością. W zależności od podgatunku kolor futra jest żółtawo-szary, czerwonawo-brązowy lub płowy, z czarnymi znaczeniami. Futro zimowe jest ciemniejsze i gęstsze niż letnie. Pręgi są najwyraźniejsze na futrach kociąt, u dorosłych kotów najczęściej zanikają, choć kilka ciemnych oznakowań może pozostać na kończynach. Czarno zakończony jest też puszysty, stosunkowo krótki (20 do 31 cm) ogon. Głowa jest szczupła, z dużymi ustawionymi wysoko zaokrąglonymi uszami zakończonymi kępkami ciemnych włosów. Chaus ma białą kufę, a brzuch jest zawsze jaśniejszy niż reszta ciała. Wyrazem pyszczka przypomina kota domowego, choć jest od nieco większy: długość ciała bez ogona waha się od 55 do 94 cm, stojąc chaus osiąga wysokość od 36 do 50 cm. Ze względu na krótki ogon, długie, smukłe nogi oraz obecność czarnych pędzelków na uszach, może przypominać małego rysia (stąd stosowana niekiedy nazwa „ryś bagienny”).
Osiąga wagę od 3 do 12 kg. U kotów tego gatunku występuje wyraźny dymorfizm płciowy: kocury są znacznie masywniejszy od kotek. W 1972 roku w Rosji złapano starego kocura, który ważył 13 kg!
Najbardziej charakterystyczną cechą kota chaus jest obecność równej długości pazurów zarówno u przednich, jak i tylnych łap (w przeciwieństwie do typowych kotów domowych, u których tylne pazury są zazwyczaj dłuższe i mocniejsze niż przednie). Dzięki temu schodzi z drzew z głową skierowaną w dół równie sprawnie, jak się na nie wdrapuje.

Garść geografii
Koty błotne są w dużej mierze gatunkiem orientalnym. Spotyka się je w Afryce (od dolnego Egiptu), całej południowo-zachodniej Azji (przez Izrael, południowy Liban, Jordanię, Syrię aż do Turcji i zachodniego Iraku), Azji centralnej (w górach Kaukazu, wokół Morza Kaspijskiego i Aralskiego przez Iran zachód aż do Pakistanu), aż po Indie, Nepal, Cejlon i Półwysep Indochiński. Były obserwowane na różnych wysokościach: od poziomu morza aż do 2400 m.n.p.m. u podnóży Himalajów.
Także w Europie można spotkać niewielkie populacje kota błotnego, jednak jego liczebność stale spada. Dane z Rosji wskazują, że żyje tu w naturze około 500 zwierząt, bardzo mała populacja utrzymuje się także w Gruzji.

Środowisko naturalne
Co ciekawe, mimo angielskiej nazwy (Jungle Cat), koty te nie występują w lasach deszczowych. Nie pojawiają się też na obszarach, gdzie zimą występują intensywne opady śniegu. Chausy najchętniej zajmują sawanny, tropikalne lasy suche oraz gęsto zakrzewione i porośnięte trzcinami brzegi rzek i jezior na nizinach. Mimo że potrafią się dostosować do warunków życia w suchym stepie, wolą środowiska podmokłe, bagna i łęgi z wysokimi trawami lub trzcinami, w których łatwo się ukryć (stąd najbardziej znana nazwa kot bagienny lub kot błotny).
Koty błotne nie boją się ludzi i często osiedlają w pobliżu ludzkich siedzib. W Izraelu powszechnie występują wokół stawów hodowlanych (ryby!) i rowów irygacyjnych. W niektórych rejonach (Kaszmir) zajmują prawie każdy stary opuszczony budynek. Ostatnio w południowych Indiach znaleziono nawet populację, która objęła w posiadanie budynek w obszarze miejskim, w pobliżu plantacji palm kokosowych.

Jak żyją i co jedzą?
W naturze chausy są raczej samotnikami. Bywają aktywne nocą, ale w porównaniu z innymi dzikimi kotami często widuje się je w ciągu dnia. Zajmują opuszczone nory innych zwierząt (jeżozwierzy, lisów, borsuków), dziuple w drzewach i otwory w wilgotnych skałach na bagnach lub obszarach o gęstej roślinności. Chętnie wędrują, szacuje się, że w ciągu jednej nocy mogą przebyć 3-6 km, co  zależy od dostępności potencjalnej zdobyczy. Jak wszystkie koty są zwierzętami terytorialnymi, a swoje terytoria znakują za pomocą moczu i innych sygnałów zapachowych. Ich łupem padają zwierzęta ważące poniżej 1 kg (gryzonie i inne ssaki, żaby, jaszczurki, ptaki). Choć specjalizują się w mniejszych zdobyczach, są wystarczająco silne, aby upolować również młode świnie, gazele czy koźlęta. Są bardzo waleczne: w Indiach widywano je nawet podczas polowania na duże drapieżniki, takie jak lew azjatycki. Nie pogardzą jednak i dietą roślinną: badacze zauważyli, że w okresie zimowym na południu Uzbekistanu aż 17% ich pożywienia to owoce  oliwek! Podobnie jak większość innych kotów, polują zaczajając się i atakując ofiarę z zaskoczenia, korzystając przy tym z trzcin lub wysokich traw jako kryjówki. Są mistrzami skoków, a czasami nawet próbują złapać ptaki w locie. W pobliżu siedlisk ludzkich często widuje się je polujące na drób. Podczas pogoni są raczej krótkodystansowcami. Mimo, że mogą biec prędkością do 32 km/h, rzadko ścigają zdobycz, której uda się wymknąć podczas pierwszego ataku.
Jak sama nazwa wskazuje, koty błotne nie boją się wody. Świetnie pływają i potrafią nurkować polując na ryby i ptaki wodne. Korzystają z wody jako miejsca schronienia także uciekając przed ludźmi lub psami oraz dla ukrycia swojego zapachu.

W naturalnym środowisku padają ofiarą takich drapieżników jak krokodyle, niedźwiedzie, wilki i inne duże koty. Kiedy kot chaus zauważy zagrożenie, zanim zaatakuje będzie się starał odstraszyć przeciwnika wydając specyficzne dźwięki, ale w razie konieczności nie zawaha się przed otwartą walką. Broni się  wskakując na napastnika, ale zazwyczaj stara się uniknąć większych zagrożeń i ucieka.
Nie są znane przypadki atakowania przez koty chaus ludzi.

Jak się rozmnaża?
Dojrzałość płciową osiąga w wieku 1,5 – 2 lat (niektóre kotki nawet w wieku 11 miesięcy). Podczas godów kocury wydają charakterystyczny dźwięk przypominający szczekanie dużego psa. Ciąża trwa (podobnie jak u kota domowego) 63-66 dni. W zależności od lokalnych warunków klimatycznych, narodziny kociąt odbywają się zwykle od grudnia do czerwca, choć niekiedy przychodzą na świat dwa mioty w roku. Przed porodem kotka ze starych liści i futra przygotowuje gniazdo w opuszczonej norze, dziupli lub trzcinach.
Zazwyczaj w miocie rodzi się 1-6 młodych (rzadko powyżej trzech), ważących od 43 do 160 gramów (znacznie mniejsze rodzą się na wolności niż w niewoli). Początkowo kocięta są ślepe i całkowicie bezradne, otwierają oczy w 10-13 dniu życia. Zaczynają polować mając około 6 miesięcy, a matkę opuszczają w wieku 8-9 miesięcy.  
W warunkach naturalnych samce zazwyczaj nie uczestniczą w wychowaniu kociąt, ale zaobserwowano rodzinę składającą się z kocura, kotki i młodych. Natomiast w niewoli kocury są bardzo opiekuńcze wobec potomstwa, nawet bardziej niż kotki, a już z pewnością w większym stopniu niż kocury innych gatunków kotów.

Średnia długość życia kota chaus w niewoli wynosi 10-12 lat. W naturze spotykano koty, które osiagały wiek 20 lat.

Gatunek zagrożony
Na ogromnym obszarze swojego występowania koty błotne są bardzo nierównomiernie rozpowszechnione. W Indiach są najczęściej spotykanymi małymi dzikimi kotami, natomiast w południowo-zachodniej Azji są gatunkiem rzadkim i zagrożonym. Gatunek ten jest uważany za zagrożony również w Europie i na Kaukazie, i znajduje się w Czerwonej Księdze na terenie Federacji Rosyjskiej, Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji. Kot błotny na szczęście zaliczany jest do kategorii zwierząt o niskim zagrożeniu wyginięciem.
Spadek populacji spowodowany jest przez nieselektywny odłów, wyłapywanie i zatrucia na obszarach rolniczych oraz wysuszanie jego naturalnych podmokłych siedlisk. Wielu rolników uważa koty błotne za szkodniki z powodu polowania przez nie na kury i kaczki. Środki ochrony kota błotnego powinny objąć poza ochroną naturalnych terenów podmokłych i trzcinowisk także poprawę przepisów dotyczących handlu futrami. Koty błotne ze względu na ładne futro padają ofiarami bezwzględnych polowań. Szacuje się, że na jedno damskie okrycie potrzeba 12 skórek tego kota. Nawet w krajach, w których kot błotny został objęty ochroną, zjawisko nielegalnego handlu futrami nadal istnieje.

Oswoić kota chaus?
W domostwach starożytnych Egipcjan spotkac można było dwa gatunki kotów: kota chaus i kota nubijskiego. Nie wiemy, z jakiego powodu Egipcjanie wybrali do udomowienia przedstawicieli tego drugiego gatunku. Koty chaus do dziś chętnie osiedlają się w pobliżu ludzkich siedzib, nie atakują ludzi ani się ich nie boją. W ogrodzie zoologicznym zaintrygowane podchodzą do ogrodzenia, chcąc choćby z daleka obwąchać ciekawskich. Prawdopodobnie wielokrotnie w historii chausy krzyżowały się już kotami domowymi, które mają elementy ich genotypu, ale dopiero od niedawna hodowcy zainteresowali się bliżej możliwościami tkwiącymi w tym gatunku.
Powstają kolejne hybrydy (mieszańce) kota domowego i kota błotnego. Najbardziej znaną jest chausie. Tę rasę TICA (The International Cat Association) zarejestrowało w 1995 roku, a od maja 2003 chausie, dwa razy większy od kota domowego, znalazł się w grupie ANB (Advanced New Breed) ocenianej w trakcie wystaw TICA. Na świecie znany jest też Jungle Bob, mieszaniec kota błotnego z rasą Pixie Bob. W Polsce od niedawna rozwija się program hodowlany rasy zwanej Jungle (kot z dżungli), która została po raz pierwszy zaprezentowana w 2010 podczas wystawy kotów rasowych w Tchczewie. Ta nowo utworzona rasa zawiera geny kotów dziko żyjących: kota bengalskiego i błotnego i kilku innych już uznanych ras.

Na własne oczy
W Polsce koty chaus można podziwiać w kilku ogrodach zoologicznych, między innymi w Krakowie, Chorzowie i Zamościu. Na zdjęciach: koty z Ogrodu Zoologicznego w Krakowie.