Strona główna

Najmniejszy kot na świecie

Kot czarnołapy

Kot czarnołapy

Dorosłe kocury tego gatunku ważą zaledwie 1,6 – 2,1 kg. Dorosłe kotki są jeszcze drobniejsze: osiągają wagę 1,3 do 1,6 kg.

Jednak nie tylko rozmiary czynią ten gatunek szczególnym. Wiosną ubiegłego roku w Centrum Badania Gatunków Zagrożonych Audubon w Nowym Orleanie przyszły na świat dwa wyjątkowe kocięta. Było to niezwykle ważne wydarzenie. Dwa czarnołape kocurki są pierwszymi kociętami tego gatunku, które urodziły się w wyniku zapłodnienia in vitro z zamrożonych zarodków. Centrum Audubon od wielu lat prowadzi programy badawcze, których celem jest zachowanie
różnorodności puli genowej zagrożonych gatunków (a w bliżej nieokreślonej przyszłości także przywrócenie do życia gatunków już wymarłych, m. in. mamuta i wilka workowatego mamuta). W tym celu Centrum przechowuje w temperaturach krionicznych materiał genetyczny wielu gatunków zwierząt i prowadzi badania nad możliwością powrotu zwierząt urodzonych w instytucie do warunków naturalnych. W laboratoriach Audubon udało się kilka lat wcześniej sklonować kota nubijskiego, a w 2005 roku urodziło się tam osiem zdrowych nubijskich kociaków, których rodzice byli klonami. Zdaniem naukowców, doświadczenia zdobyte przy kocie nubijskim pomogą zachować różnorodność genetyczną i dzięki temu uchronić przed wymarciem wiele zagrożonych gatunków zwierząt. Należy do nich także kot czarnołapy.

Afrykańska rzadkość

Ten endemiczny dla południowej Afryki gatunek żyje w Namibii, RPA i Botswanie. Koty czarnołape pojawiają się także (bardzo rzadko) w Zimbabwe i południowej Angoli. Gatunek został odkryty i opisany w 1824 roku przez Williama Burchella, angielskiego podróżnika, przyrodnika i pisarza. Niektórzy badacze wydzielają dwa podgatunki kota czarnołapego:

• Felis nigripes nigripes – występujący w Botswanie, Namibii i w północnej części RPA;
• Felis nigripes thomasi - występujący w południowo-wschodniej części RPA, według niektórych badaczy są nieco większe i ciemniejsze.

Spotkanie kota czarnołapego w naturze jest jednak trudne: to zwierzę niezwykle rzadkie. Szacuje się, że całkowita efektywna wielkość populacji tego gatunku wynosi zaledwie 10 tysięcy osobników. Termin „efektywna wielkość populacji” stosowany jest w genetyce populacyjnej i oznacza część populacji uczestniczącą w wymianie genów podczas rozrodu (zależy od proporcji płci). Przyjmuje się (m. in. na podstawie modelowania komputerowego), że do przeżycia populacji w naturalnych warunkach (w perspektywie czasowej dłuższej niż kilkanaście pokoleń), minimalna efektywna wielkość populacji powinna wynosić co najmniej 500 osobników, a w rzeczywistości nawet dwa razy więcej więcej. Taka wielkość populacji pozwala uniknąć tzw. dryfu genetycznego i utrzymać różnorodność genetyczną gatunku. Większa populacja jest po prostu genetycznie stabilniejsza.

Tymczasem w przypadku kotów czarnołapych nie spotkano subpopulacji większych niż 1000 dorosłych osobników, co oznacza, że gatunek znajduje się na granicy możliwości zachowania różnorodności genetycznej. W praktyce częściej bada się zagęszczenie, czyli ilość osobników przypadająca na jednostkę powierzchni. W trwających ponad 10 lat badaniach w Południowej Afryce (obejmujących obszar 60 kilometrów kwadratowych i 1600 godzin obserwacji przy użyciu radio-kołnierzyków zakładanych kotom) stwierdzono, że wynosi ona zaledwie 0,17 dorosłych kotów na kilometr kwadratowy. Związane to jest z dużymi obszarami łowieckimi tych zwierząt i ich upodobaniem do samotniczego trybu życia, ale i tak to naprawdę mało, a trzeba pamiętać, że populacja kotów czarnołapych wciąż się zmniejsza.

Kot o czarnych łapach

Afrykański kot czarnołapy jest naprawdę filigranowy. Ważące od 1,3 kg (najmniejsze kotki) do 2,6 kg (największe kocury) dorosłe koty tego gatunku osiągają wysokość 25 cm (w kłębie) i długość 34-50 cm (wraz z głową). Plus, oczywiście, ogon liczący 15-22 cm. Kot czarnołapy zachwyca nie tylko miniaturowymi rozmiarami, ale i charakterystycznymi cechami ubarwienia, które znalazły odbicie w nazwach tego gatunku w różnych językach. Najbardziej rzucający się w oczy atrybut kota czarnołapego, to (jak nietrudno odgadnąć), czarne podeszwy łap, dlatego w angielskim jego nazwa to Black-footed Cat lub Small-spotted Cat, w francuskim Chat À Pieds Noirs, a hiszpańskim Gato De Pies Negros.

Płowa lub cynamonowa sierść ma wyraźny wzór o walorach ochronnych.  Okrągłe lub owalne cętki o brązowo - czarnej barwie, biegnące rzędami wzdłuż szyi i tułowia, łączą się tworząc ciemne pierścienie na nogach, szyi i ogonie i zapewniają doskonały kamuflaż. Kończyny tego kota są smukłe i delikatne, a ogon cienki i spiczasty z czarnym zakończeniem. Dwie ciemne pręgi widnieją też na pyszczku. Od szerokiej czaszki odstają mocno zaokrąglone uszy. Uwagę zwracają ogromne oczy, wyposażone w warstwę tapetum lucidum, która w nocy odbija światło z intensywnym niebieskim (!) połyskiem.

Tryb życia, dieta i żarłoczny charakter

Kot czarnołapy zamieszkuje suche, otwarte sawanny, łąki i tereny półpustynne. Preferuje obszary porośnięte krótką trawą, z niewielką ilością krzewów i drzew. Powodem jest raczej krępa budowa ciała, doskonale przystosowana do polowań wśród naziemnej roślinności, ale utrudniająca wspinaczkę. Kot czarnołapy w przeciwieństwie do innych kotów, jako kiepski wpinacz, gałęzie drzew po prostu... ignoruje. Dni spędza w gęstych krzakach, a jeszcze chętniej – opuszczonych norach jeżozwierzy i norników oraz wydrążonych kopcach termitów. Potrafi doskonale kopać w ziemi, aby powiększyć zbyt małe schronienie i dostosować je do swoich potrzeb. Na polowanie wychodzi po zachodzie słońca.

Główną metodą wykorzystywaną podczas polowań są podchody. Korzystając z osłony ciemności i roślin kot stara się podejść jak najbliżej do ofiary przed wykonaniem ostatniego skoku. Czasami zaczaja się przy norach gryzoni i czeka bez wydawania najlżejszego dźwięku na pojawienie się zdobyczy.

Koty czarnołape nie są zbyt wybredne, jeśli chodzi o pożywienie. Ich ofiarami pada ponad 40 różnych gatunków kręgowców (gryzonie, ryjówki, małe ptaki, węże, gekony), ale zjadają też owady, pająki i skorpiony (ok. 1 procent diety). Ze względu na niewielkie rozmiary, polują głównie na małe gatunki, ale potrafią zabijać także ofiary większe i cięższe od siebie (np. lokalny gatunek zajęcy), a skacząc do wysokości 1,4 m - nawet ptaki w locie. Piją niezwykle rzadko, większość zapotrzebowania na wodę zaspokajając w postaci płynów zawartych w pożywieniu.

Słyną z ogromnego apetytu i ogromnej aktywności w zdobywaniu pokarmu. Łowią średnio jedno zwierzę co 50 minut. W ciągu jednej nocy potrafią wchłonąć nawet do 250 gramów jedzenia, czyli do 1/6 – 1/5 masy całego ich ciała! Co ciekawe, jeśli złapana ofiara okaże się zbyt duża do skonsumowania za jednym razem, potrafią robić zapasy, ukrywając w wykopanych norach resztki na później.

Każdej nocy, klucząc między krzewami i kopcami termitów, łowca przemierza odległość od 5-16 km. Samice obejmują w posiadanie obszar łowiecki o powierzchni około 10 km kwadratowych. Obszar łowiecki samca to 25 km kwadratowych. Dzieli go maksymalnie z trzema, czterema samicami. Wielkość obszarów zajmowanych przez poszczególne osobniki zależy od dostępnych zasobów pożywienia.  Teren oznaczany jest zapachami: kocur potrafi opryskać swoje terytorium nawet 12 razy na godzinę! Informacją dla ewentualnych intruzów są też ślady zapachowe na przedmiotach, o które ocierał się właściciel terytorium, oraz kał pozostawiony w widocznych miejscach.

Kot czarnołapy to bardzo nietowarzyskie zwierzę i zdecydowany samotnik. Nie lubi być niepokojony i natychmiast po natknięciu się na sygnały niebezpieczeństwa szuka bezpiecznego schronienia. Jednak przyparty do muru dzielnie się broni i znany jest z odwagi. To dlatego w niektórych częściach RPA (na obszarach, gdzie koty mieszkają w kopcach termitów) mówi się na nie mrowiskowe tygrysy. Wśród Buszmenów krąży nawet legenda, że ten miniaturowy kotek może zabić nawet żyrafę. To oczywiście przesada, ale ma podkreślać waleczny charakter tych zwierząt.

Przedstawiciele tego gatunku porozumiewają się za pomocą mruczenia i cichego gulgotania, a w sytuacjach zagrożenia syczą i warczą. Ze względu na duże odległości koty czarnołape potrafią wydawać znacznie głośniejsze sygnały dźwiękowe niż inne zwierzęta o podobnych rozmiarach. Donośny głos używany jest w celu zaproszenia partnera w okresie godowym. To jedyny okres, kiedy kot czarnołapy rezygnuje z samotniczego trybu życia.

Rozmnażanie

Samice kota czarnołapego osiągają dojrzałość płciową w wieku 8-12 miesięcy. Krótkiej jedno -, dwudniowe ruje przebiegają burzliwie i głośno. Po trwającej 63-68 dni ciąży kotka w bezpiecznej norze rodzi miot, składający się najczęściej z dwóch kociąt. Zdarzają się mioty bardziej liczne (do 4 kociąt). W momencie urodzenia kociaki ważą 60-84 gramów, są ślepe i bezradne. Zazwyczaj  po tygodniu od porodu kotka przenosi potomstwo do nowej nory; celem przeprowadzki jest zatarcie śladów zapachowych po porodzie i zapewnienie maluchom bezpieczeństwa.
W ciągu roku na świat przychodzą dwa mioty. Kocięta kota czarnołapego rozwijają się szybciej niż u innych kotów o podobnych rozmiarach, szybko dostosowując się do stosunkowo wrogiego środowiska. Po dwóch tygodniach kociaki zaczynają chodzić, po czterech tygodniach jedzą już stały pokarm, a po trzech lub czterech miesiącach zaczynają być samodzielne. Matka pozwala im korzystać ze swojego terytorium łowieckiego jeszcze przez kilka miesięcy.

W niewoli koty czarnołape dożywają dziesięciu lat.

Pod ochroną

Niewielka populacja kotów czarnołapych ciągle się zmniejsza. Główne zagrożenie stanowi degradacja środowiska, spowodowana przez rozwijające się rolnictwo i wypas zwierząt gospodarskich na obszarach, gdzie żyje i poluje kot czarnołapy. Często koty kończą w metalowych pułapkach lub giną od zatrutych przynęt, używanych przez rolników w RPA i Namibii. Ponadto systematycznie zmniejszają się zasoby pokarmowe, na przykład poprzez trucie szarańczy stanowiącej składnik diety kotów czarnowłosych i coraz częściej stosowane metody masowej kontroli populacji małych drapieżników, którymi się żywi.

W 2002 roku kot czarnołapy został wpisany przez IUCN (Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody) na listę gatunków zagrożonych i od tego momentu jest chroniony prawnie na większości terenów, gdzie występuje. Zabroniono polowań na niego w Botswanie i RPA, ale wciąż nie ma ochrony w Mozambiku, Namibii i Zimbabwe.

Kot czarnołapy w niewoli i w badaniach

Zdaniem biologów, to gatunek bardzo trudny i wymagający w hodowli. Obecnie koty czarnołape można oglądać zaledwie w kilku ogrodach zoologicznych Europy. Najwcześniej (w latach 50. ubiegłego wieku) pojawiły się w zoo w niemieckim Wuppertalu, gdzie nawet udało się je rozmnożyć. Tamtejszy ogród zoologiczny doczekał się od tamtej pory licznego przychówku: ponad 140 kociąt.

W 2002 kot czarnołapy zamieszkał w łódzkim zoo. Był to spory sukces, gdyż kocurek, który zawitał do Polski aż z Belfastu był pierwszym i jedynym przedstawicielem gatunku w tej części Europy. Niestety, z informacji na stronie internetowej ogrodu, wynika, że kota czarnołapego wśród rozmaitych gatunków kotowatych zamieszkujących łódzkie zoo już nie ma.
Starania  o kota czarnołapego czynią różne ogrody zoologiczne, jednak nie jest to łatwe, ze względu na ścisłą ochronę. Koty czarnołape są też objęte specjalnym programem hodowlanym prowadzonym przez ogrody zoologiczne (Europejski Program ds. Gatunków Zagrożonych), którego celem jest staranny dobór osobników hodowlanych, pozwalający uniknąć chowu wsobnego. W księgach hodowlanych, przechowywanych w zoo w Wuppertalu, od 1974 roku istnieją szczegółowe informacje o 447 kotach czarnołapych.

W ubiegłym roku miało miejsce także inne niezwykle istotne zdarzenie. 13 lutego kotka mieszkająca w Centrum Badania Gatunków Zagrożonych Audubon w Nowym Orleanie urodziła dwa kociaki będące pierwszymi na świecie przedstawicielami gatunku, którzy przyszli na świat w wyniku zapłodnienia in vitro, do którego użyto  zamrażonych, a następnie rozmrożonych plemników i zarodków. Naukowcy mają nadzieję, że sukces osiągnięty w Centrum stworzy  możliwość utrzymania różnorodności genetycznej gatunku,i przyczyni się do jego ochrony.